Մշակույթի զարգացման նախադրայլները
Հայկական մշակույթն արդյունաբերական հասարակության երկրորդ շրջանում մեծ վերելք ապրեց։
Եվրոպական քաղաքակրթական նվաճումների հետ շփումը ապահովեց հայ մշակույթի առաջընթացը Հայաստանում։
Այս վերելքին օգուտ տվեց նաև քաղաքական և հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը։
Կրթական համակարգը
19-րդ դարի երկրորդ կեսին վերելք ապրեցին հայկական դպրոցները:
Արևելահայության մեջ կար երկու տեսակի դպրոց՝ պետական և ազգային:
Դպրոցներում պարտադիր լեզուն ռուսերենն էր։ Դասավանդում էին հայերեն, վայելչագրություն, թվաբանություն, երգեցողություն, աշխարհագրություն, բնագիտություն և պատմություն:
Օսմանյան կայսրության կազմում գտնվող արևմտահայությունը կրթության ոլորտում նույնպես առաջընթաց ուներ, գործում էին երկու կարգի դպրոցիներ՝ նախակրթական և երկրորդական:
Գիտության զարգացումը։
Բնական գիտությունները։
Այս ժամանակաշրջանում հայ նշանավոր գիտնականները ապրում էին Հայաստանի սահմաններից դուրս:
Հայագիտություն։
19-րդ դարի կեսերից զարգացում ապրեց հայոց լեզուն:
Հայ միջնադարյան պատմիչների, երկերի թարգմանույթան, հայ ազգագրության և հավատալիքների հետազոտության առումով նշանակալից էր Մոսկվայի լազարյան ճեմարանի պրոֆեսոր Մկրտիչ Էմինի դերը:
Գրականությունը և մամուլը։
Գրականության հասարակական դերի վարձրացումը։
19-րդ դարի կեսերին հայ գրականության մեջ գերիշխող էր կլասիցիզմը (գեղարվեստական ոճ):
Կասիցիզմին հաջորդում է ռոմանտիզմը, իսկ գրաբարին փոխարինում է աշխարհաբարը:
Ազգային հոգու արտահայտիչը պոեզիան էր:
1880թ. հայ գրականությունը անցում է կատարում ռոմանտիզմից՝ ռեալիզմ:
20դ․ սկզբում դասական ռեալիզմը փոխարինվում է՝ նատուռալիզմ, սինվոլիզմ, նեռռոմանտիզմ:
Մամուլը արդյունաբերական որոշման բնորոշ կողմերից է տեղեկատվական հավաքման և մշակման երևույթը:
Արվեստը և ճարտարապետությունը։
Կերպարվեստը։
Արվեստի արդիական գործունեություններն զարգացան հայ կերպարվեստի բնագավառը:
Հայ նկարչության մասնագետ է եղել Մարտիրոս Սարյանը:
Պատմական նկարձի ձևավորման զարգացման փուլում մեծ դեր է խաղացել նաև Վարդագես Սուրենյանը:
Թատրոնը
Այս շրջանում ստեղծվել է հայ պրոֆեսիոնալ թատրոնը:
1861թ. ստեղծվեց մշտական խումբը պետրոս Մաղաքյանի ղեկավարությամբ:
Երաժշտությունը
Տիգրան Չուխաջյանը հիմնեց հայ օպերային արվեստը:
20-րդ դարի երկրորդ կեսի կարևորագույն ձեռքբերումներից է արևելահայ կոպոզիտորական դպրոցի ձևավորումը, որի հիմնադիրն էր Կրիստափոր Կարա-Մուրզան:
Ստեղծվեց նաև Զիվանու դպրոցը:
Հայ հոգևոր նոտագրելու և աղավաղումներից փրկելու խնդիրը լուծեց Կոմիտասը:
Արվեստ
Զարգացում ապրեց արվեստը իր բազմազան ճյուղերով։ Կերպարվեստի մեջ նշանավոր էր Հովնաթանյանների գերդաստանը։ Հակոբ Հովնաթանյանը (1809-1884 թթ.) ապրել և ստեղծագործել է հիմնականում Թիֆլիսում։ Նա ժամանակի դիմանկարչության ճանաչված վարպետ էր, որի գործերից մեզ է հասել շուրջ 60 կտավ։ Աղաֆոն Հովնաթանյանը, ավարտելով Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիան, զբաղվել է գեղանկարչության տարբեր ճյուղերով։
Նույնպես Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիան ավարտեց ղրիմահայ Հովհաննես Այվազովսկին, որը դարձավ աշխարհահռչակ ծովանկարիչ։ Այդ նույն ակադեմիայում կրթություն ստացավ նաև Խաչատուր Աբովյանի մանկության ընկեր Ստեփան Ներսիսյանը, որի գործերից նշանավոր են Մեսրոպ Մաշտոցի, Բեթհովենի դիմանկարները, «Խնջույք գետափին» նկարը։
Երաժշտության մեջ աչքի էր ընկնում Համբարձում Լիմոնջյանը։ Նա ստեղծում է հայկական նոտաներ։ Այդ նոտաներով իր հետևորդի հետ ձայնագրում են եկեղեցական շարականներ, ժողովրդական երգեր ու պարեր։ Մեծն Կոմիտասն ուշադրություն է դարձրել և բարձր գնահատել Համբարձում Լիմոնջյանի դերը։
Աշխուժություն է նկատվում թատերական արվեստի բնագավառում։ Դեռևս մասնագիտացված թատրոններ չկային, բայց դպրոցներում և այլ տեղերում կազմակերպում էին սիրողական ներկայացումներ։ Նման ներկայացումներ են կազմակերպվում Թիֆլիսում, Ղրիմի, Նոր Նախիջևանի հայկական գաղութներում։ 1827 թվականին Երևանում դեկաբրիստ սպաների մասնակցությամբ առաջին անգամ բեմադրվեց Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի «Խելքից պատուհասը» պիեսը։
Թուրք-պարսկական տիրապետության շրջանում գրեթե դադարել էին շինարարական աշխատանքները։ Հետևաբար՝ վերացել էին ճարտարապետությունը զարգացնելու հնարավորությունները։ Հարուստ ավանդույթներ ունեցող ճարտարապետությունը զարգանում էր փոքր ձևերում։ Ստեղծվում էին նրբաճաշակ խաչքարեր, մատուռներ, տապանաքարեր, դարպասներ և այլն։ Գողտրիկ հուշարձանների ստեղծումը նպաստեց քանդակագործության զարգացմանը։ Հայ վարպետների նուրբ քանդակներով ստեղծված խաչքարերն ու շիրմաքարերն արվեստի սքանչելի գործեր են։
Կարեն Մարգարյան 